Oğuz Atay neden İngilizcede yok?

Türkçe edebiyatın göz nuru, biriciği Oğuz Atay’ın ne yazık ki hiçbir kitabı şu âna kadar İngilizcede yayımlanmadı. Türkçede Tutunamayanlar, Tehlikeli Oyunlar, Korkuyu Beklerken, Oyunlarla Yaşayanlar, Eylembilim, Bir Bilim Adamının Romanı ve Günlükler adlı kitaplarını okuduğumuz Atay’ın, Edirne’den veya Kars’tan ötesine taşınamadığını görüyoruz. Öykülerinden oluşan Korkuyu Beklerken, Fransızca, İtalyanca ve yakın zamanda da Almancaya çevrilirken, Tutunamayanlar‘ın yalnızca ve yalnızca Hollandaca baskısına rastlıyoruz. Bir Bilim Adamının Romanı da 2008 yılında Almancaya çevrilmiş. Tehlikeli Oyunlar? Tutunamayanlar? Oyunlarla Yaşayanlar? Ne yazık ki bu kitapların hiçbiri, dünya dili olarak kabul edeceğimiz İngilizceye çevrilmedi. Peki neden?

Oğuz Atay’ın, neden bir Yaşar Kemal ya da Orhan Pamuk gibi uluslararası edebiyat dünyasına taşınmadığını sormak, yalnızca bir serzenişten öte bir hesap sormadır da benim için. Yusuf Atılgan ve Leylâ Erbil’le birlikte modern Türkçe edebiyatının öncüsü olan Atay’ın, Tutunamayanlar‘ının ya da Tehlikeli Oyunlar‘ının 40 yıl içinde bir İngilizce çevirisinin basılmamış olmaması üzüntü verici bir durum. Bu kitapların yerelliğini ya da çevrilemezliğini gündeme getirmek benim için topu taca atmak anlamına geliyor, zira ne bu yerellik meselesi (ki bu da tartışılır) sadece Oğuz Atay’a özgüdür ne de bilinç akışı tekniği daha önce kullanılmamış bir yazım tekniğidir. “Çevrilmesi elzem yapıtlar” başlığında Türkiye’deki romanları listeleyen UNESCO’nun sayfasında “günlük dil kullanımı ve kalınlığı nedeniyle en yetenekli çevirmenler için bile çok büyük güçlükler barındırsa bile, Türkçe edebiyatı en iyi şekilde temsil eden” kitap olarak tanıtılan Tutunamayanlar‘ı çevirebilmek için ortada herhangi bir teknik engel olduğunu düşünmek bana safdillik geliyor. Kaldı ki elimizde halihazırda bir çeviri bile varken.

Oğuz Atay’ın, Tutunamayanlar‘ı ve Tehlikeli Oyunlar‘ı ithaf ettiği Sevin Seydi’nin, Maurice Whitby ile birlikte Tutunamayanlar‘ın İngilizce çevirisini yaptıklarını biliyoruz. Öyle ki bu kitapta yer alan DÜN, BUGÜN, YARIN isimli şarkıların çevirileriyle bu iki çevirmen, 2007 yılında Britanya Karşılaştırmalı Edebiyat Birliği’nin Dryden Çeviri Ödülü’nü almışlar. Ancak ödül açıklamasında dikkat çekildiği üzere bu çeviri, telif hakları sebebiyle Birlik tarafından yayımlanamamış. Tam çeviri eserin de var olduğu ve yakın gelecekte basılmasının umulduğu söylenen bu açıklama, aynı umudu bizde de doğuruyor. Yıldız Ecevit’in kapsamlı Oğuz Atay kitabı Ben Buradayım‘da, çevirinin Oğuz Atay’ın kitabı yazarken aynı anda Sevin Seydi tarafından yazıldığı, çeviri bittikten sonra da bir İngiliz yayınevine gönderildiği, ancak hiç tanınmayan bu yeni yazarın romanının uzun bulunarak reddedildiği yazıyor. Acaba, telif hakları konusunda dile getirilen bu açmazın, Oğuz Atay’ın vasiyeti ya da Sevin Seydi’nin isteğiyle bir ilgisi olabilir mi? 40 yıl içinde İngilizce baskısının olmamasını, bütün naifliğimle buna bağlamak istiyorum, zira Oğuz Atay insanlarını herkesin tanıyıp okumasını büyük bir sabırsızlıkla istiyorum.

Teknik ya da telif hakkı meseleleri haricinde, Oğuz Atay’ın yerelliği sorununa nasıl bakmalı peki? Yerel olunmadan evrensel olunamaz, sözünün ışığında yaklaştığımız Oğuz Atay karakterlerinde, bir Amerikalı’ya ya da bir İngiliz’e hitap etmeyen herhangi bir şey bulabilir miyiz? Bana kalırsa bu tür soruları yanıtlamadan önce, Atay’ın insanının özelliğini anlamak gerekiyor. Bu da bizi “insan” meselesinin ortasına bırakıyor. Tutunamayanlar ilk yayımlandığında, kitapla ilgili yapılan ağır eleştirilerin birinde, kitapta insan olmadığı eleştirisinin kırk yıl sonra katılaşıp yoğun bir ironi hâline geldiğini görmek, Atay’ın insanlarındaki somutluğu ve kanlı-canlılığı da bize bir ders gibi anlatıyor. Atay, çünkü, bundan 40 yıl önce de olsun 40 yıl sonra da olsun, her toplumda ve her zamanda kendi varoluş sıkıntılarını birer hayat meşgalesi hâline getirip un ufak olmaya yazgılı vatandaşları anlatıyor. Bu insan ister üç yanı çevrili bir yarımadada yaşasın, ister tek bir tepenin bile olmadığı dümdüz Hollanda ovasında. Herkes kendi yalnızlığının yüksekliğinden düşse de, bu irtifa insanlara hep aynı şeyi anlatıyor.

Tarkovski, Mühürlenmiş Zaman’da mealen der ki: “İki insan, ömürlerinin bir ânında, tek bir lahza dahi olsa aynı şeyi hissederlerse, birbirlerini tümüyle anlayabilirler. İsterse biri tarihin başlangıcında, öbürü sonunda hüküm sürsün. Biri atom çağında, diğeri buzul devrinde yaşasın. Tümüyle. Mümkündür.”

Oğuz Atay hangi insanı anlatıyor? Oğuz Atay, kendisinin çizmediği resimde renksiz birer evcil hayvan gibi dolaşmakta yazgılı insanı anlatıyor. Evinden çıkıp işine giderken, bir tutsaklıktan diğer bir tutsaklığa yer değiştiren birikmeyi anlatıyor; birden fazla zorunluluk arasında kendi yaşamını anlamsız kılan yığınlar arasındaki insanın birikimini. Bunu bir Raskolnikov’da ya da Samsa’da görebiliyorsak, bunu Işık’ta da Benol’de de görebiliyoruz. Konuştukları dil farklı olsa da, anladıkları dil hepsinin aynı. Bugün Suç ve Ceza‘yı en büyük romanlardan biri sayan dünya edebiyatı, Tutunamayanlar‘ı ya da Tehlikeli Oyunlar‘ı bu mertebeye yükseltmemişse, bunun suçunu dünya edebiyatına değil bize yüklemek gerekitiğine inanıyorum. Bundan 40 yıl önce insanı (ve elbette Oğuzcuğum Atay’ı) anlayamamış olmamızın utancıyla hareket edip, bu kitapları (ve elbette Oğuzcuğum Atay’ı), sanki geç kalmış bir özür gibi dünya insanlarına anlatmak gerektiğini düşünüyorum. Bu konuyu tartışırken arkadaşımın dediği gibi, “Atay yalnız insanı anlatıyor,” ve yalnız insan, her yerde aynı etkiyi bırakıyor. Oksijen alıp karbondiyoksit çıkaran insanın yerelliğini sorgulamaya kim cüret edebilir ki, Benol’un gecekondu evinin evrenselliğine taş koysun! Avarelik.

2005 yılında Türkçe eserlerinin yurtdışına açılmasını kolaylaştırmak için Kültür Bakanlığı bünyesinde kurulan TEDA (Türk Kültür, Sanat ve Edebiyatının Dışa Açılma) Projesi o tarihten bu yana 800’e yakın eserin Türkçe dışındaki bir dile çevrilmesinde/yayımlanmasında katkıda bulundu (Aslında burada bir düzeltme yapmak gerek, zira 800’e yakın eserin içine aynı romanın farklı dillerdeki çevirileri de dahil). Peki bu proje kapsamında Oğuz Atay’ın dünya edebiyatına kazandırılması düşünülmüş mü? Evet. Tutunamayanlar ve Korkuyu Beklerken bu projede yer alan iki kitap. Tutunamayanlar, Hollanda’da 2011 yılında Het leven in stukken (Parçalı Hayatlar) adıyla yayımlanırken, Korkuyu Beklerken de önce 2010 yılında Fransa’da, sonra da 2011 yılında İtalya’da okurlara ulaştı. Bu yılın başında da iki kardeş, Selma Wels ve İnci Bürhaniye Almanya’da Pinooki isimli bir yayınevi kurarak, Warten auf die angs adıyla bu kitabı Almanca olarak bastılar. Ancak bu kadar. Aradan 40 yıla yakın bir süre geçmiş olmasına rağmen, Atay’ın kitaplarını çevirmek ancak 2010 yılında aklımıza gelmiş! Kaldı ki, Tehlikeli Oyunlar‘ın herhangi bir dile çevrilmesi söz konusu bile olmazken, Tutunamayanlar‘ın, dünyaya yayılması için neredeyse şart olan İngilizcede herhangi bir baskısı yok. Almanca, İspanyolca veya İtalyancada bile yok. Bunu sadece ilgisizlik olarak görebilir miyiz acaba?

Yurt dışına kitap ve yazar “pazarlamak”, meşakkatli bir iş. Orhan Pamuk ve Elif Şafak bunu son zamanlarda oldukça başarılı bir şekilde yapan iki yazarımız. Sema Kaygusuz da son dönemde yıldızı daha da parlayan uluslararası yazarlarımızdan biri. Tabii İngilizce edebiyat dünyasına girmek için ille bir Nobel Ödülü’ne sahip olmanız ya da soyadınızı İngilizce okunuşa göre revize etmeniz yetmiyor, iyi bir tanıtım ve kulis de olmazsa olmaz arasında. Shafak, kitaplarını zaten İngilizce yazdığı için bu konudaki birincil sorunu kendisi çözmüş oluyor. Onun kitaplarını bizim okuyabilmemiz için önce “bize” çevrilmesi gerekiyor. Sema Kaygusuz, son iki kitabını Avrupa’daki yazarevlerinde, aldığı burslarla yazıyor. Orhan Pamuk, tüm dünya dillerinde toplam on milyondan fazla kopya satan, Türkiye’nin en çok satan yazarı. Dolayısıyla buradaki trenler raylarında ilerleyip gidiyor, Türkçe edebiyatı dünyaya duyuruyor. Sevgi ve saygıyla izliyorum, ancak hep bir burukluk duyuyorum: Selim Işık’ı neden sadece ben biliyorum? Neden Hikmet Benol’ü sadece ben okuyorum? Bu daha ne kadar devam edecek? Bunu büyük bir içtenlikle bekliyor ve istiyorum çünkü,

Oğuz Atay’ın okuyucusu sadece burada değil, orada da!